Trabzon Valisi: Cemal Azmi Bey

Cemal Azmi Bey 1868’de Malatya’nın Arapkir kazasında tapu idaresinin memurlarından Osman Nuri Bey’in oğlu olarak dünyaya geldi. İlköğretimini Arapkir’de bitirdikten sonra ailesinin İstanbul’a taşınmasıyla İstanbul Mahmudiye Okulunu ve Mülkiye Mektebini tamamlayarak mezun oldu. Öğretmen olarak devlet dairesinde işe başladı. Daha sonra çeşitli kazalara memur ve mutasarrıf olarak atandı. 1896’da Suşehri’ne, 1898’de Ustrumca’ya, 1902’de Avrethisar’a atanarak mutasarrıflık görevlerinde bulundu. Selanik’in Avrethisar kazasında mutasarrıflık görevini yürüttüğü vakit Rusların tahrikiyle ayaklanan Bulgar, Rum ve Sırp çetelerine karşı kazandığı başarılar Rus sefaretinin tepkisini çekti. Rus Sefareti, Cemal Azmi Bey’i kitlesel imha ile suçlayarak hükümete aleyhinde şikayette bulundu. Kurulan denetleme komisyonunda Cemal Azmi Bey, Hasan Fehmi Paşa’nın itirazları ve mezarlar üzerinde yapılan otopsi incelemeleri neticesinde suçsuz bulunarak aklandı. Ardından 28 Kasım 1907’de Kosova Merkez Kazaları Kaymakamlıklarına getirildi. Buradayken İttihat ve Terakki Cemiyetine dahil olarak Meşrutiyet’in ilanında aktif rol oynadı.

Çeşitli mutasarrıflık görevlerinden sonra 1. Dünya Savaşı’nın patlak vermesine kesin gözle bakıldığı aylarda Rize’ye mutasarrıf olarak atandı. Buradayken Rum çetelerin tedhiş faaliyetlerini sona erdirerek bir çoğunu derdest etmesi yüzünden “eli sopalı mutasarrıf” olarak anılmaya başlandı. Akabinde patlak veren 1. Dünya Savaşı’nın hemen sonrasında İttihat ve Terakki hükumeti tarafından olağanüstü yetkilerle apar topar Lazistan Valisi yapıldı. Cemal Azmi Bey, Ermeni çetelerin Trabzon Limanından lojistik destek alacağı istihbaratı Genelkurmay’a bildirilince Enver Paşa tarafından bölgede isyan faaliyetlerinde bulunan Rum ve Ermeni çetelerinin derdest edilmesiyle görevlendirildi. Bölgedeki hapishanelerden teşkil ettiği müfrezelerle bu çetelere karşı amansız mücadelelerde bulundu. Birçok çete reisini derdest etti. Ermenilerin artan tedhiş faaliyetleri yüzünden çıkartılan “tehcir kanunu” gereğince birçok Ermeni aileyi tehcir etti. Bazı müelliflerin kanısına göre Ermeni gençlerini toplayarak denizin ortasında imha etti. Cemal Azmi Bey’in valilik yaptığı Trabzon şehri Kafkas Cephesi için önemli bir sevkiyat yeriydi. Osmanlı Devleti’nin imzaladığı serbest ticaret anlaşmalarının Osmanlı dış ticaretini artırıcı etkisi, Avrupa’dan Trabzon’a kadar uzanan buharlı gemi seferlerinin başlaması Trabzon Limanını önemli bir yer yapmıştı. Kafkas Cephesine giden birçok erzak buradan alınıp cepheye götürülüyordu. Fakat Ankara’nın 60 kilometre doğusuna demir yolu çekilmediğinden erzaklar kağnıyla ve insan gücüyle sevk ediliyordu. Cemal Azmi Bey buna rağmen olağanüstü sevkiyat başarıları gösterdi. Rusların Trabzon şehrini 2 yıl bombardımana tuttukları halde Cemal Azmi Bey sevkiyatı aksatmamış kurduğu hamal taburu sayesinde limana yığılan erzakı hızlı bir şekilde Kafkas Cephesine sevk etmişti. Sevkiyat işi sadece hamal taburunun değil yerel halkında görevi olmuş Cemal Azmi Bey dahi bizzat sandıkların taşınmasına bizzat iştirak etmişti. Fakat Trabzon’un işgali yüzünden Cemal Azmi Bey’de, şehri Rumlara emanet ederek Ordu’ya gelmiş İsmetpaşa İlkokulunun karşısındaki bir eve yerleştirilen Vali Azmi Bey, zorunlu olarak Trabzon Valiliği görevini bir müddet Ordu’da sürdürmeye çalışmıştır. Orduda bulunduğu sırada da görevine devam ederek ahalinin iaşe ve iskan işlerini tanzim etmiş kısa bir zamanda fevkalade işler başararak halkın sevgisini toplamayı başarmış fakat ne yazık ki 2 Şubat 1918’de istifa etmişti. 

İtilaf Devletlerinin Cemal Azmi Bey’i tutuklatma yönünde ki baskıları artınca Cemal Azmi Bey, Berlin’e yerleşmiş ve geçinmek içinde küçük bir tütün dükkanı açarak geçimini sağlamaya çalışmıştı. Fakat 1921’de Bahaaddin Şakirle beraber sokak ortasında ailesinin gözü önünde Nemesis Harekatına katılan Ermeni komitacılar tarafından şehit edilmişti. Öldüğü zaman henüz 54 yaşındaydı. Katili Arşavir Şiriyan o anı şöyle anlatıyor;

“...Savage marka bir Amerikan tabancası olan revolverimi çekerek Türklerin üzerine atıldım.Grubun dışında beklemekte olan Talat'ın dul hanımı geldiğimi gördü ve üzerime atladı.Hanım olduğuna bakmaksızın sol elimle kendisine bir darbe indirdim.Bir çığlık atarak yere düştü.Cemal Azmi,o esnada bana doğru dönmüştü. Çok yakınımda duruyordu. Silahımın namlusunu hafifçe sol tarafa doğru çevirerek sol gözünün altına doğru nişan aldım ve tetiği çektim. Yere yığılıverdi. Binlerce Ermeni çocuğunun ölümünden sorumlu olan Trabzon canavarı Cemal Azmi ile aslen doktor ve Tıp Fakültesi'nde profesör olan ve muazzam bilgisini kitlesel imha hareketini uygulamaya koymak için kullanan önde gelen İttihatçılardan Bahaeddin Şakir; sonunda her ikisi de cehennemin yolunu tutmuştu...”

- Can Sanar